Sex. Laat aan de stamtafel de term ‘testosteron’ vallen en 9 van de 10 kerels krijgt associaties met skylederen achterbanken, verlaten duinpannen en wiebelende trein-wc’s. Terecht, want zonder dit hormoon spelen we op erotisch vlak niets, nada, noppes klaar. Testosteron is zo onlosmakelijk verbonden met sexuele opwinding, dat ook vrouwen kleine hoeveelheden aanmaken. Faalt dat mechanisme, dan worden ze frigide. Wij maken onze megadoses sexhormoon voornamelijk aan in de Leydigcellen in de testikels. Samen met enkele andere androgenen (mannelijke hormonen) dirigeert testosteron in ons hoofd een dwingende erotische symfonie. Maar testosteron doet veel meer. Zo is het hormoon verantwoordelijk voor...
Ruimtelijke oriëntatie
In de Amerikaanse stad Memphis heeft de overheid kennelijk zo weinig vertrouwen in vrouwelijke automobilisten, dat ze een wet die elders lang geleden een zachte dood stierf niet officieel heeft afgeschaft: een vrouw mag alleen zelfstandig een motorvoertuig besturen wanneer zij wordt vooraf gegaan door een met een rode vlag zwaaiende man. Een koddig rudiment uit de tijd dat Schopenhauers filosofie dat de man moet worden beschouwd als de ‘eigenlijke mens’ nog breed opgeld deed.
Maar volgens neuropsychologe Doreen Kimura, een autoriteit op het gebied van sekseverschillen, reflecteert het archaïsche wetje heel mooi de belangrijke evolutionaire rol van testosteron. ‘Vrouwenhersenen hebben een volstrekt andere ‘bedrading’ dan mannenhersenen,’ zegt ze. ‘Een jongetje wordt in de baarmoeder gedurende de eerste levensjaren en tijdens de pubertijd enkele malen letterlijk gebombardeerd met testosteron. Zijn hersenen krijgen daardoor een typisch mannelijke instelling, die er voor zorgt dat hij zich goed in de ruimte kan oriënteren, dat hij gecompliceerde techniek kan doorgronden en perspectief ziet, dat hij actief op zoek gaat naar sexuele partners en dat hij kan en wil vechten. De makers van de verkeerswet in Memphis namen deze voor de evolutie van de mens kardinale verschillen destijds correct waar. Ze verbonden er alleen een verkeerde conclusie aan. Vrouwen hebben weliswaar meer moeite met kaartlezen en kunnen niet inparkeren, maar dat maakt ze nog geen gevaar op de weg. Integendeel, ze onderkennen hun beperkingen en nemen minder risico’s. Het carillion van de man beiert ‘Inhalen!’, terwijl de hersenen van de vrouw fluisteren ‘Doe maar niet, veel te link.’
Macht, autoriteit,aantrekkingskracht
In een tijd dat hooguit 3 van de 10 baby’s de vruchtbare leeftijd haalden, was het noodzakelijk dat de man zijn zaad uitstortte in elke vrouw die op zijn pad kwam. Bij wijze van spreken. Dat streven is vandaag minder handig, maar het mechanisme werkt nagenoeg onveranderd door. De in testosteron gespecialiseerde Amerikaanse ontwikkelingspsycholoog Allen Mazur: ‘Er is duizenden jaren geselecteerd voor een hoge testosteronproductie. De agressiefste mannen, die de hoogste status verwierven en de meeste nakomelingen verwekten, zijn onze stamvaders. Vandaar dat onder ons maatpak nog altijd de notoir promiscue, statusbeluste, conflictzoekende rokkenjager uit de oertijd huist.’ Vrouwen zijn onder hun mantelpakje gelukkig ook nauwelijks veranderd. Onderzoeken bevestigen consistent dat zij – hoe geciviliseerd ze ook lijken – massaal plat gaan voor door testosteron geïnduceerd gedrag. Ook anno 2005 voelen ze zich vooral aangetrokken tot mannen die geneigd zijn competitie aan te gaan en macht te verwerven. Henry Kissinger zei: ‘Macht is het sterkste afrodisiacum dat er is.’ Maar is een grens. Een al te hoge testosteronproductie levert ons geen evolutionair voordeel meer op. Vandaag de dag is de gulden middenweg het lucratiefst. ‘Het voordeel dat extreem hanig gedrag duizenden jaren gaf, is in de huidige maatschappij omgeslagen in een fors nadeel,’ verklaart Mazur. ‘Dat kun je meten. Een torenhoge testosteronspiegel gaat tegenwoordig vaak samen met een matige intelligentie, anti-sociaal gedrag en een lagere opleiding. Brute kracht werkt in onze samenleving niet meer. Mannen met extreem veel testosteron, de echte haantjes, tref je vandaag de dag vooral aan in lagere functies en in de bajes. Met een gemiddelde testosteronproductie ben je in alle opzichten het best af.’
Gezonde bloedvaten
Lage testosteronwaarden gaan volgens de Nijmeegse emeritus hoogleraar endocrinologie Ton Smals gepaard met een fors verhoogd risico op hart- en vaatziekten. In zijn afscheidsrede Testiculair pensioen?, in 2000, hield hij een vurig pleidooi voor behandeling van mannen met een testosterontekort. Hoewel Smals destijds doelde op pleisters en gels voor mannen in de penopauze stapelen de aanwijzingen zich op dat het geen kwaad kan je testosteronwaarden ook voor die tijd op peil te houden (zie ‘Killers & Boosters’ verderop). Lage waarden gaan gepaard met een daling van het gunstige cholesterol HDL, een stijging van LDL en triglyceriden en met een toegenomen neiging van het bloed om te klonteren. Verder lijkt een gebrek aan mannelijk hormoon het lichaam minder gevoelig te maken voor insuline, een toestand die steeds sterker in verband wordt gebracht met een verhoogd risico op hartproblemen.
Een platte buik en sterke botten
Tijdens ons leven verliezen wij, schrik niet, 35 à 40% van onze spiermassa. Ons skelet wordt bovendien brozer. Dit verval zet in vanaf ons dertigste. Het is deels te wijten aan een verminderde lichamelijke activiteit. Maar de geleidelijke daling van het testosteronniveau die vanaf ons 25ste inzet, speelt een beduidend grotere rol. Dit is voor veel artsen en wetenschappers aanleiding om mannen ‘in de overgang’ extra testosteron te geven. Jij komt daarvoor nog niet aanmerking. Gelukkig kun je zelf een aantal dingen doen om ervoor te zorgen dat de bron van je mannelijkheid niet opdroogt.
De voornaamste Killers & Boosters
Testosteronkiller: mager eten
Eten volgens de officiële richtlijnen - veel complexe koolhydraten en zo weinig mogelijk vet - is een zesbaanssnelweg naar een testosterondip,’ meent dr. Thierry Herthoge, endocrinoloog in Brussel en internationaal gerespecteerd specialist op het gebied van life extension en hormoontherapie. Dat zegt Herthoge niet om dwars te willen liggen; het is een goed gedocumenteerd gegeven. Vegetarische mannen hebben volgens talloze onderzoeken veel vaker last van testosterongebrek en de daaraan ge-koppelde klachten dan omnivore mannen.
Testosteronbooster: meer vet
Als Herthoge een testosterontekort bij relatief jonge kerels vaststelt, is zijn eerste advies niet het beroerdste dat een dokter je kan geven. Go British! Begin de dag steevast met een Engels ontbijtje: eieren, spek en gezellig in hun eigen vet drijvende worstjes. ‘Het verband tussen energie-inname, het aandeel vet in de voeding en de testosteronspiegel is krachtig en lineair,’ zegt Herthoge. Zorg dat je tenminste 30% van je energiebehoefte dekt met vet. Haal 35% van je energie uit hoogwaardig eiwit, bij voorkeur in de vorm van biefstuk, kip of vis. Bewaar de resterende 35% koolhydraten zoveel mogelijk voor na je workouts. ‘Snelle suikers uit witbrood, bananen, snoep, gebak, whatever, zijn een must na de training,’ meent dr. David Cumming, inspanningsfysioloog aan de Universiteit van Alberta. ‘Ze stimuleren de insulineproductie en dat brengt je lichaam in een anabole staat. Je zult gemakkelijker spierweefsel aanmaken. Insuline onderdrukt het spierafbrekende hormoon cortisol. Cortisol is de dood voor je spieren, ondermeer omdat het je testosteronspiegel laat kelderen.’ Niet alleen wat je eet en wanneer, ook hoeveel je eet is van invloed op het arbeidsethos van de Leydigcellen. Cumming: ‘Jongens met verschijnselen die duiden op een testosterontekort moeten vooral véél eten. De testosteronproductie is direct gekoppeld aan de energie-inname.’
Testosteronkiller: onderdanigheid
Hanen die dalen op de ‘sociale ladder’ en noodgedwongen onderdanig moeten zijn, gaan minder testosteron aanmaken. Bij ons is het niet anders. Uit talloze onderzoeken is gebleken dat ons testosterongehalte nauw samenhangt met onze plaats in de groep en met ons zelfvertrouwen. Als we een nederlaag lijden, zakt onze mannelijkheid letterlijk tot een dieptepunt. Zelfs als we onze voetbalclub zien verliezen, keldert de testosteronaanmaak. Reden waarom na een voetbalwedstrijd in het verliezerskamp minder kinderen dan gemiddeld worden verwekt, terwijl de winnende supporters op zo’n avond de basis leggen voor een bescheiden babyboom.
Testosteronbooster: macht
Omgekeerd werkt het ook. Wie zich dominant gedraagt en zich een winnaar waant, schroeft zijn testosteronproductie op. Die golf sexhormoon veroorzaakt zelfvertrouwen en daadkracht en zo ontstaat een zichzelf versterkend patroon. Ken je het gevoel dat je hebt wanneer je na een fantastische film de bioscoop uitkomt? Dat gevoel dat je de hele wereld aankunt? Testosteron! Hou het vast. Hoe groot de invloed van testosteron op ons gedrag is, bleek uit onderzoek van de Utrechtse neuropsychiater dr. Stephanie van Goozen onder transseksuelen. Mannen die bij de grote verbouwing hun klokkenspel en dus hun Leydigcellen hadden moeten inleveren om een geloofwaardige indruk als ‘vrouw’ te maken, bleken aanzienlijk minder agressief te worden. Ex-dames die operatief van een piemel zijn voorzien, zijn voor echt mannelijk gedrag afhankelijk van testosteroninjecties.
Testosteronkiller: duursport
Niet alleen een te mager dieet leidt tot werkonderbrekingen bij de Koninklijke Sapfabrieken. Zelfs een gezonde gewoonte als intensieve aerobe training kan het testosteron tot sneue waarden terugbrengen. Fanatieke zwemmers, lopers en fietsers die niet ‘bijgebruiken’ scoren volgens recent onderzoek vaak onder de norm. Een loopgemiddelde van 30 km per week kan de mannelijkheid al in de weg staan. ‘Zoals vrouwen in tijden van extreme duurtraining soms stoppen met menstrueren, kunnen mannen in een tijdelijke testosterondip terechtkomen,’ zegt Herthoge. ‘Er is niet zozeer sprake van een testiculaire staking, als wel van een verminderd vermogen van de pijnappelkier om de ballen een seintje te geven dat ze testosteron moeten gaan maken. De signalen van de pijnappelklier naar de testes worden bij lange-afstandlopers zwakker en minder frequent.’ Hoe merk je dat je het duursporten wellicht overdrijft? In de eerste plaats aan een afnemende belangstelling voor dames en sex. Ook neerslachtigheid, ondefinieerbare angsten en eventuele spierafbraak zijn tekens aan de wand.
Testosteronbooster: krachttraining
Moet je je favoriete uitlaatklep dan maar vaarwel zeggen? Beslist niet! Nederlands onderzoek laat zien dat atleten hogere testosteronspiegels krijgen en beter presteren als ze wat meer dierlijk eiwit en vet gaan eten. Een andere probate remedie is krachttraining. Als je náást het lopen of fietsen geregeld het krachthonk bezoekt, is de kans groot dat je die penopauzale narigheid vermijdt. ‘Krachttraining is vergelijkbaar met een shot steroïden, maar dan zonder de bijwerkingen,’ zegt inspanningsfysioloog Cumming. ‘Het is een gecompliceerd verhaal, maar het komt erop neer dat geregelde krachttraining je lichaamscellen gevoeliger maakt voor testosteron. Je kunt dus met minder toe. Dat betekent dat je gemakkelijker spierweefsel opbouwt. Er zijn ook aanwijzingen dat ijzerwerk de communicatie tussen pijnappelklier en ballen verbetert, waardoor die laatste dus weer meer testosteron gaan maken. In dat geval sla je twee vliegen in één klap.’ Je moet die krachttraining overigens wel serieus aanpakken. ‘Een paar halfslachtige repetities werken niet. Pas drie keer in de week een half uur tot een uur lekker beesten, maken je ontvankelijker voor testosteron. Focus op squats, benchpress, deadlifts en roeien, oefeningen waarbij je de grote spiergroepen gebruikt. En concentreer meer op kracht dan op herhaling.’
