Oppenheimer: Het ware verhaal over het genie met een knagend geweten (2024)

In de vroege ochtend van 16 juli 1945 lag J. Robert Oppenheimer plat op de grond in een bunker in de woestijn Jornada del Muerto (Spaans voor ‘Dodenreis’) in New Mexico.

De 41-jarige Amerikaanse natuurkundige keek vol verwachting in zuidoostelijke richting naar zijn testbom ‘The Gadget’, die negen kilometer verderop op een 20 meter hoge, stalen toren was bevestigd.

De afgelopen twee jaar had Oppenheimer samen met een team van 3500 wetenschappers in het woestijnstadje Los Alamos, 330 kilometer ten noorden van de testlocatie, gewerkt aan de eerste atoombom ter wereld.

En nu moesten ze bewijzen dat ze het bij het juiste eind hadden, toen ze het dodelijkste wapen uit de wereldgeschiedenis ontwikkelden.

Julius Robert Oppenheimer werd op 22 april 1904 in New York geboren in een joods gezin met Duitse roots.

Hij was een hoogbegaafd kind dat Plato en Homerus las in het Oudgrieks, gedichten schreef en op 10-jarige leeftijd al natuur- en scheikundige experimenten deed.

In 1922 ging Oppenheimer naar de Harvard University. Naast scheikunde studeerde de 17-jarige jongeman ook filosofie, Franse literatuur, Engels en geschiedenis.

Na Harvard richtte Oppenheimer zich op de natuurkunde. In 1925 werd hij als promovendus aangenomen door het gerenommeerde Cavendish Laboratory van de universiteit van Cambridge.

Maar terwijl de jongeman op academisch niveau uitblonk, was hij sociaal onhandig.

‘Ik was altijd ongelukkig en snapte andere mensen niet. Ik had gewoon niet zoveel met de wereld om me heen,’ zei de volwassen Oppenheimer later over zijn jongere zelf.

Robert Oppenheimer promoveerde in de theoretische natuurkunde aan de universiteit van Göttingen. Tijdens zijn negen maanden durende verblijf aan deze universiteit schreef hij zeven wetenschappelijke publicaties. Zijn proefschrift – over het foto-elektrisch effect in waterstof en röntgenstraling – was binnen drie weken klaar.

Op zijn 23e, in 1928, keerde Oppenheimer terug naar de VS en werd hij adjunct-directeur van de Californische universiteiten Caltech in Pasadena en Berkeley in San Francisco.

Zelf woonde hij op een afgelegen ranch in New Mexico. Oppenheimer hield net zoveel van de woestijn als van de collegezaal. ‘Mijn twee grote liefdes zijn New Mexico en natuurkunde. Het is heel jammer dat die twee niet te combineren zijn,’ zei hij.

In 1936 vond hij zijn derde liefde: de mooie, 22-jarige psychiatriestudente Jean Tatlock. Ze was lid van de Amerikaanse communistische partij (CPUSA), en al gauw raakte Oppenheimer betrokken bij linkse politiek.

‘Eind 1936 begonnen mijn interesses te verschuiven. Ik zag hoe politieke en economische gebeurtenissen het leven van mensen kunnen beïnvloeden,’ zei hij later.

De relatie met Jean Tatlock hield geen stand, maar ze bleven goede vrienden tot ze in 1944 zelfmoord pleegde. In 1939 ontmoette Oppenheimer de Duits-Amerikaanse bioloog Katherine ‘Kitty’ Vissering Puening, die ook lid was van de CPUSA, en trouwde met haar in 1940.

Oppenheimers flirt met het communisme was, in zijn eigen woorden, ‘heel kort en heel intens’. Hij werd nooit lid van de communistische partij van de VS.

Vanwege zijn banden met linkse kringen, onder andere via zijn vrouw Kitty en zijn broer Frank, begon de FBI de natuurkundige, die intussen hoogleraar was geworden in Berkeley, te volgen.

Vanaf 1941 luisterde de FBI zijn huis af. Zijn dossier bevatte uiteindelijk duizenden pagina’s en concludeerde dat hij ‘communistische sympathieën’ had.

Maar dit dossier was niet voldoende om de briljante natuurkundige te ontslaan.

Een paar maanden na de Japanse aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941, toen Amerika betrokken raakte bij de Tweede Wereldoorlog, werd Oppenheimer directeur van het grootste wetenschappelijke project uit de wereldgeschiedenis.

Het zogenoemde Manhattanproject werd gelanceerd door president Roosevelt en in het geheim aangestuurd vanuit een discreet kantoor in Manhattan – vandaar de naam.

Het doel was om, eerder dan de Duitsers, de eerste atoombom ter wereld te bouwen.

De theorie achter de atoombom was gebaseerd op een wetenschappelijk artikel van de Deense natuurkundige Niels Bohr uit 1939.

In dit artikel schreef Bohr dat het mogelijk was om een onvoorstelbare hoeveelheid energie te creëren met de juiste hoeveelheid uranium-235 – een zeldzame isotoop.

De vraag was hoeveel uranium er nodig was. En dat rekende Oppenheimer uit. Volgens hem was er 100 kilo uranium-235 nodig om een kettingreactie te veroorzaken die krachtig genoeg was om tot een explosie te leiden. Later bleek dat 64 kilo voldoende was om een uraniumkern tot ontploffing te brengen.

Generaal Leslie Groves, hoofd van het Manhattanproject, wist het zeker: communist of niet, zonder Oppenheimer zouden de VS nooit een atoombom bouwen.

Voordat hij betrokken raakte bij het Manhattanproject, wees niets erop dat Oppenheimer ooit hoofd zou worden van een geavanceerd wapenprogramma. Integendeel, er werd weleens gezegd dat hij niet eens een hotdogkraam zou kunnen runnen.

Toch hebben veel natuurkundigen die tijdens het Manhattanproject nauw met hem samenwerkten bijzonder warme herinneringen aan hem, en zien ze hem als een enorme bron van inspiratie.

In het begin was Oppenheimer een duidelijk voorstander van atoomwapens: door zijn studie in Göttingen wist hij hoe ontzettend goed de Duitse wetenschappers waren. En als jood twijfelde hij niet aan de ongekende meedogenloosheid van de nazi’s.

Een van Oppenheimers ex-studiegenoten, Isidor Rabi, sloeg zijn uitnodiging om deel te nemen aan het Manhattanproject af. De reden was dat hij niet wilde dat drie eeuwen theoretisch natuurkundig onderzoek zouden culmineren in een massavernietigingswapen. Maar Oppenheimer reageerde zonder gewetensbezwaren:

‘Voor mij gaat het er vooral om dat we in oorlogstijd een doorslaggevend wapen ontwikkelen. Als je het mij vraagt, geven de nazi’s ons geen andere keuze dan deze ontwikkeling door te zetten.’

Op 30 april 1945 pleegde Adolf Hitler zelfmoord in zijn bunker en acht dagen later gaf nazi-Duitsland zich over. Maar hoewel de Tweede Wereldoorlog op zijn einde liep, bleef de Amerikaanse regering – met Harry S. Truman als president – werken aan de atoombom.

Drie maanden later, op 16 juli 1945, lag Oppenheimer op de grond in een bunker in de woestijn van New Mexico. Hij zou nu snel weten of zijn testbom een blindganger was, of dat het atoomtijdperk echt was begonnen.

Om 05.29,45 uur ontplofte de 2500 kilo zware, balvormige testbom als gevolg van een kettingreactie van verwoestende kernfysica.

Direct na de ontploffing schoot een gigantische vuurbal de lucht in en baadde de ochtendhemel in een fel, hagelwit licht. Een orkaan van verzengend hete lucht joeg door de woestijn en 40 seconden na de ontploffing volgden een schokgolf en een enorme knal die tot 320 kilometer verderop te horen was.

Oppenheimer keek met een mengeling van trots en ontzag naar de 12 kilometer hoge paddenstoelwolk die in de lucht boven de testlocatie hing.

‘De wereld zal nooit meer hetzelfde zijn,’ dacht de Amerikaanse natuurkundige, terwijl een regel uit een hindoetekst door zijn hoofd schoot:

‘Nu ben ik de dood, de vernietiger van werelden.’

Minder dan een maand nadat Oppenheimer de vader was geworden van de eerste atoombom, liet de Amerikaanse luchtmacht op 6 en 9 augustus 1945 twee exemplaren – Little Boy en Fat Man – vallen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki.

250.000 Japanners kwamen om het leven en de Tweede Wereldoorlog kwam bloedig tot een einde.

‘Ik heb het idee dat ik bloed aan mijn handen heb,’ zei Oppenheimer tegen president Truman toen hij kort daarna het Witte Huis bezocht. De machtigste man van de VS reageerde ijskoud:

‘Rustig maar, dat was je er wel af.’

In al zijn naïviteit had Oppenheimer gehoopt dat de atoombom stabiliteit en vrede op aarde zou brengen.

Maar dat liep duidelijk anders. Er ontstond een krankzinnige wapenwedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, waardoor de twee grootmachten in de Koude Oorlog terechtkwamen.

Als voorzitter van een adviesraad binnen de Amerikaanse Atomic Energy Commission zette Oppenheimer zich actief in voor ontwapening en meer transparantie binnen het Amerikaanse kernwapenprogramma.

Hij was ook een fel tegenstander van de ontwikkeling van de waterstofbom en werd voorstander van internationale kernwapenbeheersing.

‘Zonder internationale wapenbeheersing komt er geen blijvende vrede, en zonder vrede ontstaat er een kernoorlog,’ zei hij.

Oppenheimer overleed aan keelkanker op 18 februari 1967. Hij werd 62 jaar oud. Meer dan 600 mensen waren aanwezig bij zijn begrafenis, onder wie Nobelprijswinnaars, politici, hoog gedecoreerde generaals en wereldberoemde wetenschappers.

Een van de sprekers was de Amerikaanse diplomaat George Kennan, de man achter de Amerikaanse ‘containment-politiek’ en een goede vriend van Oppenheimer.

‘Niemand werd meer geplaagd door de dilemma’s die voortkomen uit de recente, menselijke bedwinging van een natuurkracht die niet in verhouding staat tot onze morele kracht,’ zei Kennan, en voegde hieraan toe:

‘Maar niemand zag duidelijker de gevaren voor de mensheid die het gevolg zijn van deze groeiende ongelijkheid.’